Παιδιά και έφηβοι, τεχνολογία και διαδίκτυο: μια ψυχαναλυτική ματιά
Έγινε ενημέρωση: 12 Μαρ 2024
Η πρόσβαση στο διαδίκτυο έχει μπει σε κάθε σπίτι. Μέσω του smartphone έχει μπει και σε κάθε ξεχωριστή τσέπη του κάθε μέλους της οικογένειας. Ωστόσο η συζήτηση γύρω από αυτά τα ζητήματα διεξάγεται μόνο με όρους παθολογίας, ίσως και τεχνοφοβίας. Η ψυχαναλυτική σκέψη προσπαθεί να εξετάσει τα φαινόμενα σε ένα βαθύτερο επίπεδο, πιο πολυδιάστατα, χωρίς να κάνει κάθετους διαχωρισμούς. Θα προσπαθήσουμε κατανοώντας αυτό το φαινόμενο να κατανοήσουμε και ουσιαστικά τον ίδιο μας τον εαυτό διότι ο κυβερνοχώρος και τα smartphone μπορεί να εμφανίστηκαν τώρα αλλά οι ανάγκες που καλύπτουν δεν εμφανίστηκαν σήμερα. Υπήρχαν από πάντα στον άνθρωπο, σε όλα τα αναπτυξιακά μας στάδια, και καλύπτονταν με άλλους τρόπους.
Η περίοδος της εφηβείας είναι μια συγκρουσιακή διαδικασία που χαρακτηρίζεται έντονα από αμφιθυμία. Αυτό συμβαίνει γιατί ο έφηβος δεν είναι ενήλικας, τώρα ενηλικιώνεται, είναι ακόμα ανώριμος να προστατέψει μόνος του τον εαυτό του. Δε γνωρίζει πάντα πού ή πώς να κινηθεί στον κόσμο που ανοίγεται μπροστά του. Χρειάζεται να αυτονομηθεί αλλά έχει και ανάγκη για προστασία και φροντίδα. Βιώνει έντονες και πρωτόγνωρες διεγέρσεις στο σώμα του αλλά και στο συναισθηματικό του κόσμο καθώς έρχεται αντιμέτωπος με νέους ρόλους και απαιτήσεις που προηγουμένως δε τους είχε. Όλα αυτά είναι ένα ιδιαίτερα βαρύ φορτίο. Παρόμοια όμως ισχύουν και για το γονέα. Βρίσκεται κι αυτός σε ένα μεταβατικό στάδιο, αυτό της μέσης ηλικίας, και καλείται να διαχειριστεί δικές του προκλήσεις όπως κόπωση, οικονομικές δυσκολίες, φροντίδα των υπερηλίκων γονιών του κτλ. Οπότε τί έχουν έρθει να κάνουν τα μέσα τεχνολογίας σήμερα; Έχουν έρθει να εμπλουτίσουν τους τρόπους του σχετίζεσθαι, το πώς σχετιζόμαστε μεταξύ μας σαν άνθρωποι. Οι προκλήσεις που φέρουν αυτές οι νέες τεχνολογίες αφορούν όλη την ανθρωπότητα, είναι καινούριες για όλους τους ανθρώπους παγκοσμίως.
Φυσικά έχουν ήδη παρουσιαστεί κάποια φαινόμενα, όπως το phubing (phone+snubbing). Είναι η συμπεριφορά του να σε αγνοεί κανείς συναισθηματικά και να είναι κολλημένος στην οθόνη του, όχι γιατί σε βρίσκει αδιάφορο αλλά γιατί βιώνει μια έντονη ανάγκη προσκόλλησης στην οθόνη της συσκευής του, σαν να έχει δημιουργηθεί μια είδους σχέση μεταξύ τους. Επίσης κάποιοι κάνουν λόγο για το φαινόμενο nomophobia (no mobile + phobia) που είναι ο φόβος να χαθεί η κινητή συσκευή, να της τελειώσει η μπαταρία ή να μην έχει πρόσβαση στο δίκτυο. Βλέπετε ότι έχει αρχίσει να αναπτύσσεται ένας ιδιαίτερος δεσμός μεταξύ ανθρώπου και συσκευής. Μάλιστα από αμερικανικές έρευνες ξέρουμε ότι πολλοί νιώθουν το κινητό τους να χτυπά πάνω τους, να δονείται, ενώ δεν έχουν τη συσκευή μαζί τους! Σε νευροπλαστικό επίπεδο μιλώντας, αυτό μας θυμίζει έντονα τους ανθρώπους που έχουν χάσει ένα μέλος του σώματος τους αλλά παρ’ όλα αυτά νιώθουν να πονά ή να ‘χει φαγούρα. Βλέπουμε δηλαδή το πως ο εγκέφαλος έχει αρχίσει να θεωρεί τις συσκευές αυτές προέκταση του φυσικού σώματος.
Η μάχη για την προσοχή
Ουσιαστικά τί διεξάγεται στον εγκέφαλο; Μια μάχη για την προσοχή. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι οι σημερινές συσκευές δεν είναι όπως τα σταθερά τηλέφωνα ή τα πρώτα κινητά που μπορεί να μιλάγαμε δύο ή τρεις ώρες χωρίς να τρέχει και κάτι. Οι σημερινές συσκευές είναι επιστημονικά σχεδιασμένες για να είναι πιο ελκυστικές. Ένα σωρό ειδικοί και ένα σωρό επιστημονικές μελέτες προσπαθούν να βρουν πατέντες για να κάνουν τη συσκευή κινητού ή τάμπλετ πιο ελκυστική-εθιστική (χρώματα, application design με αυτόματη αναπαραγωγή, διαρκές σκρολάρισμα). Στοχεύουν σε όλο και βαθύτερες περιοχές του εγκεφάλου του καταναλωτή, να προσπαθήσουν να δεσμεύσουν τις όλο και πιο βασικές διεργασίες εγκεφαλικών περιοχών, όπως για παράδειγμα τα συστήματα ανταμοιβής (αυτά που αφορούν την ευχαρίστηση μας από το φαγητό ή το σεξ). Σκοπός ουσιαστικά είναι να κρατήσουμε την προσοχή μας πάνω από τη συσκευή και να είμαστε εκτεθειμένοι στα μηνύματα που μας παρουσιάζονται μπροστά μας. Ένα ερώτημα που αξίζει να απαντήσουμε κάποια στιγμή στον εαυτό μας είναι :τελικά πόσα από αυτά που μας τραβάνε την προσοχή αξίζουν όντως την προσοχή μας;
Θα εστιάσουμε σε αυτό που λίγο πολύ τραβά την προσοχή όλων σήμερα, το κινητό τηλέφωνο, και αν δούμε την ψυχαναλυτική θεωρία του Winnicot θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε το κινητό ως ένα νέο μεταβατικό αντικείμενο. Τι είναι το μεταβατικό αντικείμενο; Η σημερινή συσκευή smartphone διαφέρει από όλα τα προηγούμενα τεχνολογικά επιτεύγματα, γιατί αποτελεί ένα θησαυροφυλάκιο αναμνήσεων, ένα προσωπικό μας υλικό. Έχει φωτογραφίες μας με πολύ σημαντικές στιγμές της ζωής μας, μηνύματα που δε θέλουμε να τα δει κανένας άλλος. Αυξάνεται δηλαδή η αξία της συσκευής ως αντικείμενο δεσμού διότι αποτελεί προσωπικό υλικό. Είναι εξατομικευμένο, δικό μας, πάντα παρόν όταν το χρειαστούμε. Συνέβαινε άραγε το ίδιο με τους ανθρώπους που μας φροντίζανε; Όχι δεν συνέβαινε. Οι φροντιστές μας δεν ήταν πάντα εκεί για μας, κι αν ήταν κάποιες φορές μας ματαιώνανε και δε μας ικανοποιούσαν. Το κινητό από την άλλη μας ανακουφίζει, μπαίνουμε και βλέπουμε ότι θέλουμε σε ό,τι φάση κι αν είμαστε. Αυτός ο δεσμός που δημιουργήσαμε μας βοηθά να διαχειριστούμε καλύτερα κάποιες καταστάσεις μέσα μας. Θα το εξηγήσω και καλύτερα τί σημαίνει μεταβατικό φαινόμενο.
Το μεταβατικό φαινόμενο είναι ένα υγιές φαινόμενο, ο άνθρωπος φεύγει από αυτό και επανέρχεται. Τα κινητά μπορεί να είναι τα συνηθέστερα μεταβατικά αντικείμενα τη σημερινή εποχή αλλά δεν είναι τα μόνα, υπάρχουν κι άλλα που θα τα πούμε στη συνέχεια. Το μεταβατικό φαινόμενο μας έχει ξανασυμβεί όταν ήμασταν μικροί. Τα βρέφη και τα νήπια δημιουργούν μια ιδιαίτερη συναισθηματική σχέση, μια σχέση εμπιστοσύνης με ένα αντικείμενο όπως είναι ένα κουβερτάκι ή ένα λούτρινο. Είναι η πρώτη σχέση που δημιουργούν με τους δικούς τους όρους, μια σχέση δικιά τους, από αυτά για αυτά, μια σχέση που τους προσφέρει ανακούφιση από εξωτερικά και εσωτερικά άγχη. Αυτό το αντικείμενο θα είναι πάντα εκεί για αυτά, θα είναι το πρώτο τους καταφύγιο. Φυσικά, κάποια στιγμή θα απαλλαγούνε από αυτή τη σχέση και θα παίξουν με αυτό το πχ λούτρινο αρκουδάκι πιο χαλαρά, χωρίς να επενδύουν πλέον συναισθηματικά τόσο πολύ. Αυτό θα συμβεί όταν πλέον έχουν ωριμάσει και νιώθουν έτοιμα να διαχειριστούν τις καταστάσεις που προηγουμένως αδυνατούσαν. Βλέπετε λοιπόν ότι μοιάζει με αυτό που βιώνουν σήμερα, μικροί και μεγάλοι, με τις συσκευές τηλεφώνου ή τάμπλετ.
Ένα άλλο μεταβατικό πεδίο για να σας δώσω να καταλάβετε είναι αυτό της (υπερ)κατανάλωσης αγαθών. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα που κυριαρχεί στις ανεπτυγμένες κοινωνίες στοχεύει ακριβώς σε αυτό: τις βαθύτερες εσωτερικές μας ανάγκες να τις καλύψουμε -ή καλύτερα ψευτοκαλύψουμε- με κατανάλωση αγαθών. Εσωτερικευμένες σχέσεις μέσα μας που δεν έχουν απαρτιωθεί ζητούν ανακούφιση, και αυτό στη σημερινή εποχή ωθούμαστε να το πετύχουμε με το να επενδύσουμε συναισθηματικά σε αντικείμενα ή σε αυτό το τελετουργικό του shopping.
Εδώ πρέπει να συνειδητοποιήσουμε κάτι: Εμείς οι ενήλικες γνωρίζουμε ποιες αλλαγές έχει φέρει στη ζωή μας η τεχνολογία, τα παιδιά δεν το γνωρίζουν. Τα παιδιά δεν μπορούν να το καταλάβουν, δε μπορούν να κατανοήσουν τη ζωή τους χωρίς αυτές τις τεχνολογίες, ακριβώς διότι έχουν μάθει να αλληλεπιδρούν με αυτές (και μέσω αυτών με τον υπόλοιπο κόσμο) από τη γέννηση τους. Δεν έχουν δηλαδή τα ίδια γνωστικά σχήματα με τους γονείς τους έτσι ώστε να κατανοήσουν πώς είναι η ζωή με αυτές τις τεχνολογίες και πώς είναι η ζωή χωρίς αυτές. Έχει γίνει συστατικό κομμάτι της καθημερινότητάς τους από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους.
Φυσικά η συσκευή δεν είναι μόνη της όμως, δίνει πρόσβαση στον κυβερνοχώρο. Τί είναι ο κυβερνοχώρος; Ο ψηφιακός χώρος αποτελεί ένα νοητό χώρο αλληλεπίδρασης όπου οι έφηβοι/έφηβες μπορούν να πειραματιστούν χωρίς να δεσμεύονται από τις συμβάσεις που ισχύουν στην έξω πραγματικότητα (σωματική και βλεμματική επαφή, φύλο, ηλικία, όνομα, λήξη της επικοινωνίας). Με το να απαλλάσσονται από πολλές ευθύνες στον διαδικτυακό χώρο βρίσκουν ένα μέρος που μπορούν να αναπτυχθούν με τους δικούς τους ρυθμούς και έτσι νιώθουν πιο ασφαλείς. Για παράδειγμα, κάποιος που μπαίνει σε chat room μπορεί να μη βάλει τα πραγματικά του στοιχεία. Δεν τον βλέπει κανείς, δεν μπορεί κανείς να τον αγγίξει, με ένα πλήκτρο έχει τη δύναμη να τελειώσει οποιαδήποτε αλληλεπίδραση. Επειδή λοιπόν ο έφηβος έχει ανάγκη να αυτονομηθεί ανοίγεται τόσο-όσο, προσπαθεί να διατηρήσει την εσωτερική του απομόνωση αλλά ψάχνει και τρόπους να επικοινωνήσει έτσι ώστε να επιτευχθεί η απαρτίωση του ψυχισμού, διότι όπως ξαναείπαμε ο έφηβος τώρα ενηλικιώνεται. Έτσι μπορεί να ανακαλύψει το τί εστί εύρεση φίλων, ή συνεργασία (κυρίως σε διαδικτυακά παιχνίδια που μπαίνουν παίχτες από όλο τον κόσμο) ή φλερτ, αποδεσμευμένος από τα άγχη και τους περιορισμούς του έξω κόσμου.
Προβλήματα και λύσεις
Βέβαια τώρα στα μυαλά των περισσότερων ίσως υπάρχει η εξής σκέψη: Ο έφηβος μπορεί να θέλει να ανοιχτεί με τους δικούς του όρους, αλλά αυτό μπορεί να εκφραστεί με πολύ υγιή, αναμενόμενο και προβλεπόμενο τρόπο μέχρι πολύ νοσηρό. Αυτό που περνάει σαν πρώτη σκέψη από το μυαλό κάθε γονιού που βλέπει το παιδί του είναι «Να του πάρω το κινητό να μην έχει να ασχολείται;» ή «Να βγάλω τον υπολογιστή από τη πρίζα, να τελειώνουμε;».
Η απάντηση είναι όχι, διότι ακόμα κι αν φύγει το κινητό/υπολογιστής, τα ασυνείδητα κίνητρα παραμένουν. Με το να τιμωρήσουμε το παιδί παίρνοντας του το κινητό, δεν διώχνουμε το πρόβλημα αλλά το μέσο μέσα από το οποίο το πρόβλημα εκφράζεται. Υπάρχει κίνδυνος ο/η έφηβος/η να παγιδευτεί σε ένα φαύλο κύκλο συμπεριφορών, χωρίς να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το μοτίβο συμπεριφοράς. Τί είναι αυτό που τον οδηγεί να κάνει αυτό που κάνει; Τέτοιες επιπολαιότητες από γονιούς μπορούν να δημιουργήσουν βαθιές ρήξεις.
Τι μπορεί λοιπόν να κάνει ένας γονιός; Εμείς σαν ψυχοθεραπευτές προκρίνουμε την ψυχοθεραπεία διότι πρόκειται για μια εξειδικευμένη παρέμβαση. Δε γίνεται να πούμε συμβουλές που να ισχύουν για όλους, που να εφαρμόζονται σε όλα τα οικογενειακά πλαίσια και μάλιστα να πιάνουν με τη πρώτη. Δε μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο. Η δύναμη της ψυχοθεραπείας είναι ότι μπορεί στο εκάστοτε πρόβλημα να δίνει συγκεκριμένη μορφή διότι χρησιμοποιεί τη δύναμη του διαλόγου. Με τον λόγο, τις λέξεις, μπορούμε να εκφράσουμε το ζήτημα ρητά ως έλλογα όντα, και έτσι θα μπορέσουμε να συνειδητοποιήσουμε τί είναι αυτό που τελικά μας έχει συμβεί, πώς υπήρχε μέσα μας όλο αυτό το καιρό, με ποιους τρόπους εκφραζόταν και πώς μπορούμε να το αλλάξουμε.
Καλύτερα όμως να δώσουμε κι ένα παράδειγμα του πώς θα μπορούσε μια οικογένεια να κάνει πιο σωστή χρήση των συσκευών τεχνολογίας. Μια πρακτική συμβουλή μπορεί να είναι τα κινητά τηλέφωνα/tablets της οικογένειας όταν δε χρησιμοποιούνται να βρίσκονται πάνω στο τραπέζι στο σαλόνι, σε ένα σημείο κοινής θέας δηλαδή, και όχι να υπάρχουν γενικά σε κάποια τσέπη, κάπου αόριστα μέσα στο σπίτι. Αυτό το τελευταίο ενισχύει την αλόγιστη και άσκοπη χρήση και ενισχύει την αναβλητικότητα (procastrination). Η ουσία όμως εδώ είναι πάνω στο τραπέζι να βρίσκονται τα κινητά όλων, παιδιών και γονιών. Δεν θέλω να εξισώσω τις ανάγκες του γονιού με του εφήβου, αλλά το πλαίσιο που θα ορίσουν από κοινού θα είναι υπεράνω όλων. Δε γίνεται οι γονείς να έχουν απαιτήσεις τις οποίες όμως οι ίδιοι επειδή είναι γονείς μπορούν να παραβαίνουν όποτε θέλουν. Δε γίνεται αυτό…Η οικογένεια πρέπει να αντιληφθεί ότι χρειάζεται ένας νέος τρόπος ζωής και αντίληψης και νέες συνήθειες, συγχωρήστε μου τον όρο, ίσως θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μια ψηφιακή δίαιτα.
Τα παιδιά και οι έφηβοι δεν έχουν ανάγκη από επιχειρήματα αλλά από πρότυπα. Τα παιδιά μας πριν μας ακούσουν μας έχουν ήδη μιμηθεί.
Comentarios